محاسبات در شطرنج (آمادگی برای درجه استاد بزرگی)

کتاب شطرنج : محاسبات در شطرنج

کتاب حاضراز سری کتاب های آمادگی برای درجه استادبزرگی است که عنوان کتاب برترسال 2013 رااز سوی انجمن شطرنجبازان حرفه ای ACP به خود اختصاص داده است.تمرکز نویسنده در این کتاب برروی 8 تاکتیک محاسباتی (حرکت کاندیدا)، ( دید ترکیبی)، (پیشگیری)، (مقایسه)، (حذف سازی)، (حرکات بینابینی)، (خلاقیت)، (تله) می باشدکه هر کدام در فصلی جداگانه به آموزش، آنالیز و حل تمرین ها پرداخته است.

محمد خیرخواه (کانال منابع آموزشی شطرنج) :

بوریس گلفاند، قهرمان جام جهانی شطرنج در سال 2009 در مقدمه‌ی این کتاب آگارد چنین نوشته است:

«برای کسب عنوان استادبزرگ هیچ راه میان‌بُری وجود ندارد!
تنها یک مسیر مشخص که بسیاری آن را قبلاً طی کرده‌اند وجود دارد، که همانا تمرین، تکرار و تمرین تکرار مستمر است و آگارد در این کتاب شما را با «بخشی» از اسرار طی این مسیر آشنا می‌سازد.»

«محاسبه» یکی از مهمترین ابزار کاربردی برای کمک به تصمیم‌گیری در شطرنج است.

بسیاری از شطرنجبازان، شاید با تمام مهارت‌های مرتبط آشنایی نداشته باشند، یا حتی فقط در برخی از آنها مستقلاً توانا باشند.

برای آشنایی با دسته‌بندی مهارت‌های مرتبط با محاسبه، شاید آگارد، توانسته با توجه به نظرات استادان و مربیان برجسته‌ی جهان، جمع‌بندی نسبتاً جامعی از موضوع کرده باشد.

او در این کتاب قصد دارد با «تمرینات هدفمند» مهارت محاسبه، توانائی ذهنی و چند مهارت‌ دیگر خواننده را بهبود و در نهایت علاوه بر قدرت محاسبه، «قدرت شطرنجی» وی را ارتقاء دهد. در حقیقت به‌رغم نام اصلی کتاب، همه‌ی موضوعات مطرح شده در آن مستقیماً به خود «محاسبه» مربوط نیستند بلکه در اصل مهارت‌های کلیدی و تأثیرگذار در «قدرت شطرنجی» بازیکن هستند. در این مورد به دو موضوع متفاوت که رابطه‌ی تنگاتنگی با یکدیگر دارند با توجه داشت:

«شیوه‌ی تصمیم‌گیری برای انتخاب حرکت» و «ابزار محاسبه» از قابلیت‌ها و توانایی کلیدی هر شطرنجباز موفق است.

برخی از شطرنجبازان ذاتاً دارای توانائی ذهنی بسیار خوبی در مهارت محاسبه هستند (در این مورد می‌توان مشخصاً به قهرمانان جوان خوب کشورمان همچون پرهام مقصودلو و مسعود مصدق‌پور اشاره کرد) و بسیاری دیگر لازم است برای بهبود این توانائی و نیرومند ساختن آن تلاش و تمرین مستمر داشته باشند.

برای آشنایی با شیوه‌ی درست تمرین محاسبه لازم است ابتدا با فرآیند محاسبه‌ی ذهنی و تقویت «تصویرسازی ذهنی» آشنا شده و در فاکتورهای موثر آن تمرین مستمر داشت.

در این کتاب به اختصار مهارت‌های مرتبط با «قدرت شطرنجی» به هشت بخش مختلف تقسیم شده و در فصول مختلف تمریناتی با درجه سختی متفاوت برای بهبود هر بخش (تکنیک) ارائه شده است.

در کنار این هشت تکنیک توصیه‌های جالبی نیز ارائه شده که لازم است شطرنجباز آنها را به عنوان عادات ناخودآگاه خویش در رَویه فکرکردن و وَرانداز پوزیسیون درآورد که بسیار مفید و موثر خواهند بود.

قبل از ورود به این تقسیم‌بندی درحقیقت باید به این موضوع توجه داشت که مهمترین ارکان «قدرت شطرنجی» همانا «تمرکز» و «تصمیم‌گیری» هستند. در واقع این دو به مثابه‌ی «موتور» و «سوخت» مجموعه و این هشت عنصر تکنیکی تنها به‌عنوان «مسیریاب» عمل خواهند کرد!!

در اینجا به‌طور خلاصه به این نکات می‌پردازم:

(1) حرکات کاندیدا یا Candidate moves
شاید پیدا کردن همه‌ی حرکات کاندیدا، خود از مهم‌ترین مهارت‌ها در شطرنج باشد.
همه‌ی ما در هر پوزیسیون ممکن است دو یا سه حرکت را به عنوان نامزد انتخاب کنیم، اما آیا این حرکات بهترین هستند؟ یا اصولاً تمام حرکات موجود در پوزیسیون که امکان اجرای آنها هست را درنظرگرفته و دیده‌ایم؟ یک فصل کامل کتاب به بهبود «فن یافتن حرکات کاندیدا» اختصاص یافته است.

(2) دید ترکیبی یا Combinational Vision
خیلی به ندرت می‌توان «ترکیبی» پیدا کرد که الگوی اجرایی آن قبلاً دیده نشده باشد. بنابراین آشنایی با الگوهای ترکیبی و تقویت «مهارت دید ترکیب» یا «تاکتیک» در شطرنج بسیار مهّم است.

(3) تصمیمات پیش‌گیرانه یا Prophylaxis
توجه به طرح و ایده‌ها و فرصت‌های متقابل حریف به‌عنوان تصمیم‌گیری‌های پیش‌گیرانه در نظر گرفته می‌شوند. اگر اثر طرح و ایده‌ی حریف در اجرای حرکات خود را به عنوان پارامتری مؤثر در شیوه‌ی فکرکردن و محاسبه‌ی خود در نظر نگیریم قطعاً کار غیرمنطقی انجام داده‌ا‌یم. تقویت توانایی تمرکز بر روی اهداف حریف، چه دفاعی و چه حمله‌ای، به عنوان یکی از بخش‌های مهم تقویت فن محاسبه قلمداد می‌شود.

(4) مقایسه یا Comparison
در بسیاری از مواقع با موقعیت‌هایی مواجه می‌شویم که میان دو تصمیم نسبتاً مشابه، باید یکی را انتخاب کنیم. یا حتی میان دو شاخه‌ی مختلف و نزدیک به هم، باید یکی را انتخاب کنیم. برای این منظور باید تمرینات هدفمند قبلی انجام داده باشید تا توان این مقایسه و تصمیم‌گیری را در خویش تقویت کنید.

(5) قدرت حذف یا Elimination
در بسیاری از موارد، پیدا کردن مشکلات یکی از حرکات کاندیدا و حذف آن از لیست نامزد حرکات ساده‌تر از یافتن مزایای آن حرکت است (شیوه‌ی حذفی). تقویت این توان محاسباتی شاید یکی از کاربردی‌ترین عادات مفید در شطرنج است، چراکه بدون آن ممکن است حرکتی که به زودی مشکلات آن نمایان خواهد شد را اجرا کنیم و دچار دردسر شویم.

(6) حرکات بینابینی یا Intermediate moves
از حرکات بینابینی، به «فرضیات مرگبار حریف» نیز یاد کرده‌اند. درواقع با فن «چوب لای چرخ حریف گذاشتن»، خصوصاً زمانی که با سرعت در حال حرکت است! در اجرای طرح وی اختلال ایجاد کرده و حتی می‌توان او را سرنگون کرد چراکه حریف به آنها توجه کافی نکرده است.
با آشنایی و تسلط کافی بر این فن می‌توان امکان اجرای آنها را به خوبی رصد و در زمان مقتضی از آنها استفاده کرد.

(7) ایده‌پردازی و قدرت تخیل یا Imagination
اعتقاد بسیاری از مردم در آن است که «قوه تخیل» را نمی‌توان تقویت کرد و جزو توانایی‌های ذاتی هر فرد محسوب می‌شود! اما این موضوع به هیچ عنوان صحت ندارد و تمرین و تکرار کاملاً در بهبود و تقویت آن مؤثر است.

(8) دام‌گستری یا Traps
معمولاً زمانی که امیدی به بهبود پوزیسیون وجود ندارد، بازیکنان به دنبال «دام‌گستری» به عنوان آخرین اقدام پیش‌گیرانه دست می‌زنند. درواقع تلاش می‌کنند ذهن حریف را خوانده و به نوعی او را به اشتباه انداخته، و از آن بهره‌برداری کنند. البته این حربه همیشه کارآمد نیست، اما در اوقاتی که تمامی تلاش‌های دیگر شکست خورده‌اند و هیچ اقدام مؤثر دیگری در دست نیست، ممکن است مفید باشند.

در مجموع کتاب علاوه بر ارایه تمرینات بسیار مفید در جهت بهبود فنون مختلف، راهنمای خوبی برای مربیان به جهت آگاه نمودن نوآموزان به اجزای مهم و تشکیل دهنده‌ی موضوعات بسیار مهم «شیوه فکرکردن»، «محاسبه» و «انتخاب حرکت» در شطرنج است.

لازم به یادآوری است که «یاکوب آگارد» قبلاً و در سال 2004، کتاب دیگری با عنوان «بهبود محاسبه در شطرنج، با تکیه بر فرصت‌های تاکتیکی» نوشته است که کاملاً جنبه تئوریک داشته و موضوع محاسبه و اجزای مرتبط با آن را به تفکیک با تمامی تئوری‌های قبلی نقد و بررسی کرده است.