آیا دیپ بلو واقعا هوش مصنوعی بود؟ کاوشی عمیق در معماری شطرنجی IBM

دیپ بلو (Deep Blue)، نامی که با شنیدنش لرزه بر اندام بزرگترین اسطوره‌های شطرنج می‌افتد. این ابرکامپیوتر غول‌پیکر IBM در سال ۱۹۹۷، گری کاسپاروف (Garry Kasparov)، قهرمان بلامنازع شطرنج جهان را شکست داد و تاریخ‌ساز شد. اما سوالی که همیشه مطرح بوده این است: آیا دیپ بلو واقعاً از هوش مصنوعی (Artificial Intelligence - AI) استفاده می‌کرد؟ آیا این ماشین، هوشی مشابه انسان برای بازی شطرنج داشت؟

برای پاسخ به این سوال، باید به نحوه عملکرد دیپ بلو نگاهی دقیق‌تر بیندازیم. برخلاف تصور عمومی، دیپ بلو به شیوه‌ای کاملاً متفاوت از یک انسان شطرنج‌باز عمل می‌کرد.

مغز متفکر دیپ بلو: نه هوش شهودی، بلکه قدرت محاسباتی محض

در هسته اصلی عملکرد دیپ بلو، قدرت محاسباتی خام و بی‌نظیر قرار داشت. این سیستم قادر بود حدود ۲۰۰ میلیون موقعیت شطرنج را در هر ثانیه تولید و ارزیابی کند. این رقم خیره‌کننده، فراتر از هر توانایی انسانی است. انسان‌ها در بازی شطرنج به شمّ، تجربه، و درک عمیق از پوزیشن‌ها تکیه می‌کنند. یک استاد بزرگ شطرنج شاید بتواند چند ده یا نهایتاً چند صد موقعیت را در ذهن خود تجزیه و تحلیل کند، اما این هرگز به پای قدرت محاسباتی دیپ بلو نمی‌رسید.

الگوریتم‌های جستجوی درختی: راز سرعت دیپ بلو

دیپ بلو برای رسیدن به این سرعت سرسام‌آور در ارزیابی موقعیت‌ها، از الگوریتم‌های جستجوی درختی (Tree Search Algorithms) بهره می‌برد. این الگوریتم‌ها به ماشین اجازه می‌دهند تا شاخه‌های مختلف بازی را تا عمق مشخصی (مثلاً تا ۲۰ حرکت آینده) بررسی کند و بهترین حرکت ممکن را بر اساس یک تابع ارزیابی مشخص انتخاب کند.

• جستجوی Minimax: یکی از اصلی‌ترین الگوریتم‌های مورد استفاده در دیپ بلو، نسخه پیشرفته‌ای از الگوریتم Minimax بود. این الگوریتم به دنبال یافتن حرکتی است که بدترین نتیجه ممکن برای بازیکن را به حداقل برساند، با فرض اینکه حریف بهترین حرکت ممکن را برای خود انجام خواهد داد.

• هَرس آلفا-بتا (Alpha-Beta Pruning): برای افزایش کارایی جستجو، دیپ بلو از تکنیک هَرس آلفا-بتا استفاده می‌کرد. این تکنیک به ماشین اجازه می‌دهد تا شاخه‌هایی از درخت جستجو را که به وضوح به حرکات بد منجر می‌شوند، قطع کند و از اتلاف زمان برای بررسی آن‌ها جلوگیری کند.

• پایگاه داده گشایش‌ها و آخر بازی‌ها: دیپ بلو همچنین دارای یک پایگاه داده عظیم از گشایش‌های شطرنجی و وضعیت‌های آخر بازی بود. این پایگاه داده به آن کمک می‌کرد تا در مراحل اولیه و پایانی بازی، بدون نیاز به محاسبات عمیق، بهترین حرکت را انتخاب کند.

تفاوت دیپ بلو با هوش مصنوعی مدرن: یادگیری در مقابل برنامه‌ریزی صریح

درک تفاوت بین دیپ بلو و هوش مصنوعی مدرن بسیار مهم است. امروزه، وقتی از هوش مصنوعی صحبت می‌کنیم، اغلب به یادگیری ماشین (Machine Learning) و به خصوص یادگیری عمیق (Deep Learning) اشاره داریم. سیستم‌های هوش مصنوعی مدرن مانند آلفاگو (AlphaGo) یا آلفا زیرو (AlphaZero) که بازی‌های پیچیده‌ای مانند گو و شطرنج را یاد می‌گیرند، این کار را از طریق تجربه و تعامل با خودشان یا داده‌های عظیم انجام می‌دهند. آن‌ها به طور مداوم استراتژی‌های خود را بهبود می‌بخشند و حتی می‌توانند حرکاتی خلاقانه و غیرمنتظره انجام دهند که قبلاً ندیده‌اند.

اما دیپ بلو اینگونه نبود. این سیستم به طور صریح توسط انسان‌ها برنامه‌ریزی شده بود. قوانین شطرنج، تابع ارزیابی پوزیشن‌ها، و الگوریتم‌های جستجو همگی توسط تیم IBM به آن داده شده بودند. دیپ بلو یاد نمی‌گرفت که چگونه شطرنج بازی کند؛ بلکه به او گفته شده بود که چگونه شطرنج را ارزیابی و محاسبه کند. هرچند توانایی‌های آن فراتر از تصور بود، اما این توانایی‌ها ناشی از قدرت محاسباتی و برنامه‌نویسی دقیق بودند، نه هوش شهودی یا قابلیت یادگیری خودکار.

نتیجه‌گیری: آیا دیپ بلو هوش مصنوعی بود؟

با توجه به آنچه گفته شد، می‌توان گفت که دیپ بلو به معنای امروزی کلمه، یک هوش مصنوعی نبود. این سیستم نمونه‌ای برجسته از هوش مصنوعی نمادین (Symbolic AI) یا هوش مصنوعی مبتنی بر قانون (Rule-based AI) بود که بر پایه دانش صریح و الگوریتم‌های از پیش تعریف شده عمل می‌کرد. عملکرد خیره‌کننده آن نتیجه قدرت محاسباتی و مهندسی بی‌نظیر بود، نه توانایی درک، یادگیری، یا خلاقیت.

آچمز استور مفتخر است که با ارائه بهترین محصولات و مقالات تخصصی، شما را در دنیای شگفت‌انگیز شطرنج همراهی کند. اگر به دنبال ارتقاء مهارت‌های شطرنج خود هستید، چه از طریق یادگیری از انسان‌ها و چه با درک عمیق‌تر از عملکرد ماشین‌ها، با ما همراه باشید.

سایر مطالب پیشنهادی :

• در بازی بین لاسکر و کاپابلانکا چه کسی بهتر بود؟
• چرا شطرنج یک بازی منصفانه است؟
• شطرنج در قسمت چپ مغز فعال است یا راست؟
• مسابقه شطرنج چه نام دارد؟
• آیا یک مهره آچمز شده می تواند شاه را کیش کند؟
• آیا آنپاسان یک حرکت قانونی است؟
• بهترین حرکت در شروع بازی شطرنج چیست؟
• بهترین استراتژی در شطرنج چیست؟
• حقوق یک شطرنج باز چقدر است؟
• برای کسب درآمد به چه رتبه شطرنجی نیاز دارید؟